Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Przede wszystkim trzeba pamiętać o jednym: czym był Holokaust. To nieprawda, że to była sprawa tylko żydowska. To nieprawda, że to była sprawa tylko tych kilku szmalcowników. Czy kilkunastu. Czy kilkudziesięciu. Czy kilkuset. To nieprawda, że to była sprawa 100 czy 200 tysięcy Niemców, którzy osobiście brali udział w tych mordach. Nie, to była sprawa Europy i sprawa cywilizacji europejskiej, która stworzyła fabryki śmierci. Holokaust jest klęską cywilizacji. I niestety ta klęska nie skończyła się w 1945 r. O tym trzeba pamiętać. I wszyscy muszą o tym pamiętać. (...)
Ponad 200 lat temu w konstytucji Stanów Zjednoczonych Jefferson zapisał, że najważniejsze jest życie ludzkie. Więc nie jest ważne, że Państwo będą tutaj opowiadali, co i jak przeżyli, czy Polak ukrył Żyda, czy nie ukrył, czy Francuz ukrył Żyda, czy nie ukrył. Ważne jest to, że morderstwo zostało dokonane na ich oczach, na oczach wszystkich. Bo to nieprawda, że Niemcy nie wiedzieli, to nieprawda, że gdy do Francji ze 100 tys. deportowanych Żydów wróciły tylko 3 tys., to Francuzi nie wiedzieli, gdzie podziała się reszta. Zawsze mamy skłonność do odwracania głowy od tego, co nieprzyjemne.
To było tak: wychodził Żyd z getta, stał tłum ludzi, a w nim dwóch szmalcowników. Tylko dwóch ich było, i tylko tych dwóch zrobiło, co zrobiło. Pozostali odwracali głowy i nie chcieli tego widzieć. Bo to bardzo przykra rzecz. Ale jednak pozostali świadkami. A bierny świadek staje się współwinny. W ekstremalnych sytuacjach bierność jest przestępstwem.
Fragmenty wystąpienia podczas kolokwium „Pamięć żydowska, pamięć polska”, zorganizowanego w 1995 r. przez Instytut Francuski w Krakowie. Pierwodruk: „TP” nr 29/1995.
