Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →
Jest taki dzień, gdy Słońce góruje w zenicie na zwrotniku Koziorożca. Na naszej półkuli - tej właśnie, na której urodził się Jezus - to najkrótszy dzień w roku. Ale już na półkuli południowej, na przykład w Australii, gdzie anglikanie, katolicy i pozostali chrześcijanie stanowią przeszło trzy czwarte ludności, jest to dzień w roku najdłuższy...
Narodziny Słońca
To pierwszy, ale nie ostatni paradoks, jaki wiąże się z przypadającymi w tym czasie obchodami świąt Bożego Narodzenia. Inny dotyczy samej daty narodzin Jezusa - od roku począwszy, na dniu skończywszy. Wszystko wskazuje, że 25 grudnia został wybrany umyślnie - by zakorzenić raczkującą religię w tradycjach znacznie starszych, a bez wyjątku powiązanych ze świętem narodzin Słońca. Obyczaj obdarowywania się prezentami zawdzięczamy więc Słowianom świętującym Szczodre Gody, obecność pierników na wigilijnym stole cofa nas do starożytnej Persji i mazania języka miodem podczas inicjacji mitraistycznej, a źródłosłów słowa "kolęda" prowadzi do łacińskich calendae - w tym przypadku kalend styczniowych, pierwszego dnia nowego roku, kiedy zaprzysięgano nowych konsulów i składano Jowiszowi ofiarę w podzięce za ubiegłoroczne plony.
Kolęda w pierwotnym znaczeniu była więc noworoczną pieśnią powitalną i życzącą. Dopiero kilkaset lat po wydarzeniach opisanych w Ewangeliach zaczęła stopniowo wnikać w świat sacrum. Z początku niewiele miała wspólnego z liryczną opowieścią o narodzinach Jezusa. Hymn "Veni redemptor gentium", którego autorem jest św. Ambroży, arcybiskup Mediolanu, był surową wykładnią teologicznej doktryny Wcielenia i miał służyć w walce z herezją ariańską, kwestionującą boską naturę Jezusa. Na przełomie I i II tysiąclecia naszej ery obyczaj śpiewania sekwencji bożonarodzeniowych rozpowszechnił się w klasztorach północnej Europy. Dopiero w XII w. - za sprawą paryskiego mnicha Adama de Saint-Victor - pojawiły się nieśmiałe próby oderwania tych śpiewów od tradycji gregoriańskiej i powiązania ich z melodiami świeckimi.
Pierwociny kolędy znanej w dzisiejszej formie wiążą się ze św. Franciszkiem z Asyżu, który rozpropagował zwyczaj urządzania żłóbka i kołysania Dzieciątka, kontynuowany później w klasztorach żeńskich. Nastrojowe Boże kołysanki układano w językach rodzimych i śpiewano poza kościołem, nie tylko zresztą w okresie Bożego Narodzenia. Kolejny etap bujnego rozwoju tej formy przypadł na epokę renesansu, kiedy nowo powstałe pieśni utrwalano i rozpowszechniano drukiem, a hierarchowie kościelni coraz przychylniejszym okiem patrzyli na obyczaj śpiewania pieśni bożonarodzeniowych w językach narodowych. Jak kwiat na kamieniu rozkwitła kolęda protestancka - znacznie surowsza od katolickiej i ograniczona wyłącznie do wątków biblijnych. W katolickiej pieśni bożonarodzeniowej zaczęły z kolei pojawiać się wątki apokryficzne. W kościołach Europy Zachodniej kolęda zagościła na dobre dopiero w połowie XIX w. W Polsce jej losy potoczyły się odrobinę inaczej.
"Ach, zła Ewa nabroiła"
Najdawniejsze zabytki z ziem polskich - między innymi XV-wieczna kolęda "Zdrow bądź krolu anielski", zachowana w zbiorze kazań łacińskich Jana Szczekny - wywodzą się z hymnografii łacińskiej bądź z tradycji czeskiej. Podobnie jak wspomniany już hymn św. Ambrożego, przypominają raczej małe traktaty teologiczne, ściśle oparte na tekstach biblijnych. Na przełomie XV i XVI w. zaczynają się pojawiać pierwsze "rodzime" kolędy, o mocno już rozbudowanym wątku narracyjnym, z wykorzystaniem nawiązań do sfery profanum, czego przykładem choćby pieśń na Boże Narodzenie "Augustus kiedy krolował", skomponowana przez Ładysława z Gielniowa w formie abecedariusza (każda ze zwrotek zaczyna się na kolejną literę alfabetu). Od tych bardzo intymnych pieśni, służących także osobistej modlitwie, został już tylko krok do rozbuchanej - zarówno pod względem formalnym, jak i treściowym - barokowej kolędy sarmackiej, w której mieszały się wszystkie możliwe porządki. Surowy dogmat został bezpowrotnie wyparty przez realizm scen rodzajowych, egzotyczna sceneria stajenki w Betlejem ustąpiła miejsca swojskiemu sztafażowi majątków ziemskich, niedosiężne postaci biblijne stały się nagle równie bliskie i zrozumiałe, jak wędrujący po zapylonych gościńcach prostaczkowie.
Wtedy też pojawiły się pierwsze polskie pastorałki, udramatyzowane pieśni wykonywane przez wędrownych muzyków. Tekstom - często rubasznym, pisanym gwarą, z wykorzystaniem polskich imion pasterzy - przyporządkowywano melodie popularnych tańców: polonezów, mazurków i kujawiaków. W kształt ludowej połajanki mogła się oblec nawet historia Raju Utraconego, o czym świadczy "Wtóra symfonia anielska" Jana Żabczyca (1630), rozpoczynająca się od dosadnej strofy: "Ach, zła Ewa nabroiła, kłopotu nas nabawiła, z wężem sama rozmawiała i jabłuszka skosztowała, nabroiła".
O ile kanon polskiej pieśni bożonarodzeniowej wykształcił się w epoce baroku, początki polskiej kolędy narodowej przypadają dopiero na przełom XVIII i XIX stulecia. Absolutnym arcydziełem późnej epoki oświecenia jest słynna "Pieśń o Narodzeniu Pańskim" Franciszka Karpińskiego, oparta na wykwintnych antytezach opowieść o tajemnicy Wcielenia, w której poeta odszedł daleko od rubaszności kolędy ludowej, łącząc potoczność narracji z wzniosłością formy, a w słowach "Podnieś rękę, Boże Dziecię, błogosław krainę miłą" aż nadto wyraziście odniósł się do dramatycznych wydarzeń 1792 r. Poeci romantyczni zdecydowanie chętniej nawiązywali do konwencji barokowej niż wchodzili z nią w twórczy dyskurs. W konsekwencji niewiele z ich spuścizny przetrwało w kultywowanej do dziś tradycji - może poza "Chrystus Pan się narodził" Juliusza Słowackiego i "Mizerna, cicha stajenka licha" Teofila Lenartowicza. Anonimowi autorzy dopisywali nowe teksty do starych melodii pod wpływem kolejnych tragedii: powstania listopadowego i styczniowego, klęsk Legionów Polskich na polach bitew Wiosny Ludów. Szły w zapomnienie równie prędko, jak się pojawiały, ustępując miejsca nowym.
Kanon okrzepł i zmienił funkcję społeczną. Oczekiwanie na przyjście Zbawcy stało się nośną metaforą nadziei na rychłą odmianę losu: niechcianej panny, uciskanego chłopa, ciemiężonego robotnika, walczącego na froncie żołnierza, całego narodu. W czasie II wojny światowej partyzanci na Lubelszczyźnie śpiewali: "Ty leżysz na sianku w twardym żłóbeczku, a ja sypiać muszę pod choineczką". 20 lat temu po wsiach krążyła kolęda zaczynająca się od słów: "Bóg się rodzi, gwiazda wschodzi, Wałęsa po prośbie chodzi". Polska kolęda zatoczyła krąg i wróciła do pierwotnej funkcji: pieśni, w której przymawiano się o dar szczęścia, pomyślności, ulgi od biedy i cierpienia.
Kolęda stanu wojennego
Pewien dowcipniś zamieścił w sieci pytanie, jakie kolędy śpiewa się na Wielkanoc. Internauci zareagowali zgodnym oburzeniem. Nie wiem jednak, czy słusznie, skoro w wielkomiejskich centrach handlowych kolędy rozbrzmiewają już w Adwencie, a czasem nawet w listopadzie. Z drugiej strony niektórzy biskupi domagają się powrotu do tradycyjnej liturgii, która dopuszcza śpiewanie kolęd od pasterki w święto Bożego Narodzenia do święta Chrztu Pańskiego, czyli pierwszej niedzieli po 6 stycznia. Tymczasem w Polsce od dawna obowiązuje zwyczaj kolędowania aż po dzień Ofiarowania 2 lutego.
Jak pogodzić czystość obrządku z mnóstwem treści pozaliturgicznych, w które obrosła ta pieśń, kojarzona na całym świecie z polskim modelem przeżycia zbiorowego? Jak wpisać w tę tradycję "Kolędę stanu wojennego" Josifa Brodskiego, którą Andrzej Drawicz skomentował: "Rosjanin napisał po angielsku wiersz o Polsce dla Amerykanów i zadedykował go polskim przyjaciołom; poezja chadza krętymi ścieżkami, ale trafia do celu najkrótszą drogą"? Nie mnie o tym sądzić. Wiem tylko, że w okolicach przesilenia zimowego kolęda wciąż trafia najkrótszą drogą do naszych zziębniętych i złaknionych słońca serc - bez względu na narodowość, wyznanie i światopogląd.
Dorota Kozińska jest tłumaczką, krytykiem muzycznym, członkiem redakcji "Ruchu Muzycznego".
Recitalu bożonarodzeniowych pieśni z okresu renesansu w wykonaniu Dominique’a Visse i Ensemble Clément Janequin wysłuchać będzie można 16 grudnia o godz. 20.00 w kościele św. Jakuba przy ul. Łagiewniki 63.
