Kołysanki nad uchem

Kiedy tuż po wyborach jesienią 1990 r. ks. Józef Tischner powiedział w telewizji, że ujawnił swoją obecność między nami homo sovieticus, miał na myśli nie tyle konkretnych ludzi, ile pewien odruch pielęgnowania złudzeń.

03.06.2019

Czyta się kilka minut

 / WOJCIECH SURDZIEL / AGENCJA GAZETA
/ WOJCIECH SURDZIEL / AGENCJA GAZETA

Po lekturze pism Tischnera Rafał Woś pisze o swoim rozczarowaniu tym, jak autor „Etyki solidarności” mógł później sformułować i głosić koncepcję homo sovieticus w odniesieniu do postaw społecznych w pierwszej dekadzie transformacji (patrz: „TP” nr 22). Trudno z tym rozczarowaniem dyskutować. Można natomiast podsunąć kilka wątków, które inaczej pokażą kontekst, w jakim Tischner posłużył się wspomnianą figurą.

Podstawowym punktem odniesienia jest stan, w jakim znalazła się polska praca w PRL-u. Celowo używam sformułowania, jakiego używał Tischner: „polska praca”. Nie „polska ekonomia”, „polskie przedsiębiorstwa”, „polskie rolnictwo” jako pewne uogólnienia – ale to, z czym stykał się konkretny człowiek idący „do pracy”. Z opowieści, których słuchał przyszły autor „Etyki solidarności” (a miał bardzo szerokie kontakty w różnych środowiskach, od uniwersytetu po małe wiejskie gospodarstwa), wyłaniał się obraz katastrofalny: ludzie wprawdzie mieli zajęcie i nawet jakieś wynagrodzenie, ale nie mieli pracy w tym sensie, że niczego nie tworzyli, albo wysiłek ich był marnotrawiony przez sposób, w jaki nim zarządzano.

Kłamstwo pracy

Kilka przykładów. Pod koniec PRL-u przez miesiąc pracowałem w zakładzie, który był jednym z najnowocześniejszych przedsiębiorstw w Polsce południowej. Do moich obowiązków należało pakowanie do skrzyń tego, co wyprodukowano. Musiałem stawiać się do pracy na osiem godzin, ale zajęcia miałem tak naprawdę na dwie. Przez resztę czasu słuchałem opowieści pozostałych pracowników, które niemal wyłącznie dotyczyły – jak to elegancko powiedzieć? – zażegnywania fenomenu obojętności świata. Wszystko to odbywało się w otoczeniu haseł o sprawiedliwości społecznej i walce o lepszą przyszłość (jeszcze wisiały). Kiedy później czytałem u Tischnera, że istnieje coś takiego jak „kłamstwo pracy”, miałem przed oczami konkretny obraz.

Ludzie, z którymi wtedy pracowałem, byli głęboko nieszczęśliwi, choć o swoje nieszczęście obwiniali głównie kobiety. Podpytywani o to, co się dzieje w zakładzie, przyznawali z niechęcią, że mają poczucie bezsensu, ale nie widzieli dla siebie alternatywy.

Kilka lat temu przeprowadziłem obszerny wywiad z Wojciechem Waglewskim. Jako student socjologii Wojtek odbywał w latach 70. ubiegłego wieku praktykę w zakładach odzieżowych w Białymstoku. To, co tam zobaczył, przeraziło go: potworny hałas, ogromne ilości chemii w powietrzu. „Rozmawialiśmy z robotnicą, która tak na oko wyglądała na pięćdziesiąt lat. Powiedziała, że ma dwadzieścia osiem. Najpierw nas to rozśmieszyło, dopiero potem zdaliśmy sobie sprawę, o czym tak naprawdę mowa. To był wyzysk w czystej postaci. Połowa z nich cierpiała na niemal całkowitą utratę słuchu, bo pracowały bez słuchawek. (…) To był dla mnie szok zupełny, pierwszy raz zetknąłem się z takim światem”. Działo się to, przypomnę, w okresie wczesnego Gierka, który czasem wspominany bywa nostalgicznie jako okres względnego dobrobytu.

Podaję te przykłady, żeby pokazać, co mógł mieć w głowie ktoś, kto słuchał Tischnera na początku lat 90. Kiedy tuż po wyborach jesienią 1990 r. Tischner powiedział w telewizji o tym, iż ujawnił swoją obecność między nami homo sovieticus, miał na myśli nie tyle konkretnych ludzi, ile pewien odruch pielęgnowania złudzeń. Tischner zwracał uwagę, że świat, który właśnie odchodził w przeszłość, szybko zaczął być mitologizowany. Mówiono: w PRL-u wszyscy mieli pracę, stać ich było na skromne, ale godne życie, ludzie byli dla siebie lepsi itd. Dopiero kiedy pojawił się Balcerowicz, „małpa z brzytwą”, jak go wówczas publicznie nazwano (tak, tak, język debaty publicznej był ostry i wtedy), wszystko się załamało. „Stara władza może i wyzyskiwała lud, ale śpiewała mu także kołysanki nad uchem. Nowej władzy ani się śni taki śpiew”, zauważał Tischner w artykule „Cierpkie winogrona a chytrość rozumu”.

Zjawisko, nie człowiek

Telewizyjne wystąpienie rzeczywiście ściągnęło nań falę krytyki; pisałem o tym już kilkakrotnie, więc zacytuję sam siebie. Po raz pierwszy „pojawiła się tak wyraźna rysa między nim a częścią opinii publicznej. Tischner był krytykowany z prawa i z lewa: przez tych, którzy uważali, że nie można oskarżać narodu polskiego o uleganie sowieckim wpływom, i tych, którzy argumentowali, że w komunizmie plusy przeważały nad minusami. Źródłem nieporozumień było do pewnego stopnia samo pojęcie: homo sovieticus to nie zespół cech, które można by przypisać tej czy innej osobie, ale raczej pewne zjawisko, »postkomunistyczna forma ‘ucieczki od wolności’«”. Natomiast „pychy intelektualisty” i „pogardy dla prostego człowieka”, o których pisał Władysław Siła-Nowicki, ja w wystąpieniu Tischnera nie usłyszałem; pamiętam, że w trakcie ówczesnej kampanii wyborczej często oskarżano przeciwników o „pychę” i „pogardę”, więc słowa wybitnego adwokata nie robiły już szczególnego wrażenia. Dodam jeszcze, że kilka lat później, w rozmowach z Adamem Michnikiem i Jackiem Żakowskim („Między Panem a Plebanem”), Tischner sam w sobie szukać będzie elementów sovieticusa.

Inaczej niż Rafał Woś, nie lekceważyłbym też artykułu „Homo sovieticus między Wawelem a Jasną Górą”. Na kilka miesięcy przed wspomnianym występem w telewizji Tischner zarysował w nim najważniejsze wątki przyszłej krytyki. Przede wszystkim jednak – homo sovieticusowi przeciwstawił człowieka solidarności, wskazując trzy elementy, które na ruch Solidarności wywarły szczególny wpływ: ideę dialogu, prymat osoby przed pracą oraz świadomość narodową jako świadomość etyczną. Bez nich, pisał, ruch ten, jeśli w ogóle by zaistniał, miałby charakter „sekciarski, partyjny, wąski”.

Czytając ten artykuł, chwilami można istotnie odnieść wrażenie, jakby Tischnerowi mieszały się plany: czy mowa o całym społeczeństwie, czy tylko o Kościele? Ale w tamtej rzeczywistości plany faktycznie mieszały się ze sobą: Kościół stanowił jedyne forum, na którym można było przedstawiać alternatywne propozycje ideowe, a jednocześnie przenikały doń na różny sposób trucizny, które zatruwały całe społeczeństwo. W Kościele dokonywało się przezwyciężenie komunizmu, ale było w nim też miejsce na „wiarę legalistyczną, wiarę ucieczki od rzeczywistości”, a także na „nieodpowiedzialność z pretensjami”. Jeśli Kościół miał pomóc społeczeństwu w przejściu do wolności, musiał – taka jest finałowa teza Tischnera – odkryć w sobie te złogi i podjąć dzieło odnowy. Skorzystałby na tym nie tylko on, ale i rodząca się demokracja.

Jeszcze raz podkreślę: homo sovieticus w tym i innych tekstach to nie konkretne środowisko, grupa czy klasa, lecz fenomen, zjawisko, którego elementy odkryć może w sobie każdy.

Argumenty obrony

Prywatyzacja i urynkowienie odbywały się w sposób gwałtowny, a masowe bezrobocie było katastrofą dla wielu ludzi. Upadły zakłady, które upaść musiały, ale upadły też takie, które można było uratować. Nie zadbano należycie o tych, którzy pracę tracili; można było odnieść wrażenie, że miejsce jednych haseł zastąpiły drugie (jak słynne „Bierzcie sprawy w swoje ręce”). Nie jest jednak tak, że ci, którzy wprowadzali zmiany, nie mieli (i nie mają) żadnych argumentów na swoją obronę.

Ukryte bezrobocie – które stało się jawne – nie było ich wymysłem. Żeby kraj mógł się rozwijać, trzeba było dogadać się z wierzycielami i ściągnąć do Polski (gdzie wciąż jeszcze stacjonowały wojska sowieckie) zagranicznych inwestorów. Do tego dochodzi sprawa upodmiotowienia: czy mimo wszystkich popełnionych błędów społeczeństwo, które wyłoniło się z transformacji, nie było bardziej podmiotowe od tego, które w nią wchodziło?

Zanim Rafał Woś napisał swój artykuł, spotkaliśmy się, żeby porozmawiać. Pamiętam, że moja pierwsza myśl po jego wyjściu dotyczyła… garderoby. Ja w jego wieku wyglądałem jak ostatnie nieszczęście, Rafał wygląda jak jego rówieśnicy w Paryżu, Londynie czy Nowym Jorku. To też jest widomy znak zmian, które nastąpiły. Nie usiłuję usprawiedliwiać ani pomniejszać krzywd; mówię tylko o tym, co warto wziąć pod uwagę, kiedy formułuje się dość surowe sądy.


Czytaj także: Rafał Woś: Homo sovieticus po latach


Dotyczy to zresztą i innych spraw. Jeśli przeczytać uważnie artykuły Tischnera, trudno przyznać, że „stanął na anty- lustracyjnej barykadzie razem ze środowiskiem »Gazety Wyborczej«”. Niewątpliwie był przeciwnikiem lustracji w takiej formie, jaką zaproponował Antoni Macierewicz, która od razu stała się elementem walki o władzę. Przeciwnikiem dekomunizacji jednak nie był i sporo na ten temat napisał. O jego stosunku do komunizmu wiele mówią choćby artykuły poświęcone postaci Józefa Kurasia „Ognia”. Dziś za te teksty bywa przez niektórych krytykowany, trzeba jednak pamiętać, że pisał je na długo przed tym, nim zaczęto mówić o „żołnierzach wyklętych”.

Co do kosztów transformacji, to wypowiedzi Tischnera na ten temat również nie brzmią jak „z barykady”. W krótkim artykule „Rewolucja etyczna” – który zresztą Rafał Woś cytuje, ale akurat inny fragment – Tischner pisał: „Nikt dziś nie twierdzi – nawet sam Leszek Balcerowicz – że z punktu widzenia ekonomicznego plan przechodzenia od gospodarki planowej do liberalnej nie mógł być lepszy. Niemniej z punktu widzenia etycznego nie można było inaczej. Balcerowicz nie kłamał. (…) Dla tak zwanej odnowy społeczeństwa postkomunistycznego Balcerowicz zrobił więcej niż niejeden deklamator”.

Zbyt duża pochwała? Dla Rafała Wosia zapewne tak, jeśli w ogóle jakaś się należy. Ale czytajmy dalej: „Nie chcę być źle zrozumiany: »nie praca jest dla kapitału, ale kapitał dla pracy. Zasada ta jest kluczem«. Trudno jednak mówić o kapitale tam, gdzie praca stała się iluzją pracy. Realizmowi budowania musi towarzyszyć realizm krytyki. Reforma pracy budzi krytykę, krytyka współtworzy reformę pracy. I tak jest dobrze. Niedobrze jest wtedy, gdy reformę zastępuje jeszcze jedna fikcja”. Fragment ten dowodzi, że być może doczekalibyśmy się od Tischnera również i takiego tekstu, o którym marzyłby Woś.

Na rozstajach

Jest coś przejmującego w tym, że nawet w okresie choroby Tischner wciąż interesował się problematyką pracy, sprowadzał sobie stosowne książki i próbował zrozumieć, co się dzieje, może nawet bardziej w wymiarze globalnym niż polskim. W napisanym wówczas artykule „Metamorfozy naszej pracy”, jednym z ostatnich, jakie opublikował na łamach „Tygodnika”, pisał o dylematach, które mamy również dzisiaj: „Znaleźliśmy się (…) na rozstaju dróg. »Socjalizacja« pracy podcina korzenie jej rozwoju, »ekonomizacja« pracy podcina korzenie wspólnoty polityczno-społecznej. Jakie jest wyjście z tej sprzeczności? A może wyjścia nie ma? Może tak być musi? Może konkretne rozwiązania polegają na wahaniach raz w jedną, raz w drugą stronę? (…) Wydaje się jednak, że problem nie leży w samej strukturze pracy. Pytanie istotne dotyczy całej hierarchii wartości, w której istniejemy. Jeśli zgodzimy się na to, że praca jest podstawową wartością utylitarną, to trzeba zapytać, jakie miejsce w naszym systemie wartości zajmują te wartości. Wartości te są nam niezbędne. Nie można ich przekreślać. Błąd rodzi się wtedy, gdy wartości te stają się jedynymi wartościami godnymi ludzkich zabiegów. Nie możemy mieć pretensji do człowieka, który na rogu ulicy sprzedaje kwiaty. Musimy zwrócić baczną uwagę na tych, którzy kupują kwiaty. Na ogół nie kupuje się kwiatów ze względu na »korzyści«, które stąd płyną. Jest takie miejsce, w którym »interes« zaczyna służyć temu, co »bezinteresowne«”.

Domyślam się, że dla Rafała Wosia to za mało i zbyt ogólnie. Choć kiedy czytam jego inne teksty, to widzę, że w gruncie rzeczy chodzi mu o to samo: żebyśmy nie żyli pod dyktando „interesu”, w rzeczywistości mniej się rozwarstwiającej, nastawieni nie na rywalizację, ale na współpracę. Jego rozczarowanie i związane z nim dość mocne oceny tu zresztą mają swoje źródło: od Tischnera jako autora „Etyki solidarności” oczekiwałby stanowczego potępienia tego, co sam dostrzega i potępia. Czy Tischner mógł nas wtedy ostrzec przed tym, co nadchodzi razem z kapitalizmem? Za mało wiem, żeby odpowiedzieć na to pytanie.

Ale co do obecności między nami i w nas samego homo sovieticusa, nie uważam, żeby Tischner aż tak bardzo się pomylił. Wokół ciągle słyszę głosy, które każą mi się obawiać, że pomysł, aby podpalić katedrę po to tylko, by w jej płomieniach usmażyć sobie jajecznicę, wciąż może komuś przyjść do głowy. ©

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Poeta, publicysta, stały felietonista „Tygodnika Powszechnego”. Jako poeta debiutował w 1995 tomem „Wybór większości”. Laureat m.in. nagrody głównej w konkursach poetyckich „Nowego Nurtu” (1995) oraz im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego (1995), a także Nagrody… więcej

Artykuł pochodzi z numeru Nr 23/2019