Katolicy w „domu niewoli”

Trzydzieści dwa opracowania tyluż autorów, obszerna bibliografia, staranne przypisy i godni zaufania partnerzy medialni, m.in. KAI, warszawski Klub Inteligencji Katolickiej, miesięcznik „Znak” i „Tygodnik Powszechny”. Ze wstępu: „Naszym celem była próba – miejmy nadzieję, że udana – przedstawienia obecnych w nauce ustaleń dotyczących różnych, czasem skonfliktowanych przez dziesięciolecia, postaci i środowisk katolickich, które w okresie PRL realizowały swoiście pojętą zasadę – własną prawdę o sensus catholicus, uwzględniając wszystkie powikłania, ograniczenia systemu, który potrafił zarówno kusić, jak i niszczyć, wystawiając na ciężkie próby twardość i niezłomność charakteru”. Publikacja zawiera „pogłębione interpretacje różnych postaw środowiskowych, orientacji, form aktywności katolików świeckich” oraz „prezentację zróżnicowanych, pełnych ideowego kolorytu koncepcji programowych wybranych środowisk i ich reprezentantów, tak w skali ogólnopolskiej, jak i regionalnej”.

Znajdujemy tu omówienie historii i działalności środowisk katolickich, także emigracyjnych (Stronnictwo Pracy), dziejów „Tygodnika Warszawskiego”, PAX-u, „Tygodnika Powszechnego” i „Znaku”, Klubów Inteligencji Katolickiej, roli (dywersyjnej) Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego. Jest też tercjarstwo franciszkańskie i duszpasterstwa akademickie. Pokazano historyczny kontekst: powojenne nadzieje i złudzenia środowisk katolików świeckich, polską recepcję Soboru Watykańskiego II. Zaprezentowano postacie Tadeusza Mazowieckiego, Stanisława Stommy, Jerzego Zawieyskiego, Kisiela, ks. Józefa Tischnera, Włodzimierza Pietrzaka czy długoletniego prezesa KIK-u w Szczecinku Antoniego Troińskiego. Książka podzielona została na trzy działy: pierwszy to „Orientacje środowiskowe”, o drugim („Postaci”) wspomniałem wyżej, trzeci, „Między centrum a peryferiami”, poświęcono środowiskom regionalnym. Otwarcie jest zarazem dopełnieniem dedykacji dzieła Tadeuszowi Mazowieckiemu, zawiera wspomnienia Józefy Hennelowej i Kazimierza Wóycickiego.

Trudno wyliczyć wszystkie znakomite teksty: dramatyczna historia „Tygodnika Warszawskiego”, ważne i barwne wspomnienie Wóycickiego, artykuły Rafała Łętochy o Jerzym Braunie, Małgorzaty Strzeleckiej i Radosława Ptaszyńskiego o Stanisławie Stommie. Niektóre budzą jednak wątpliwości. Jan Engelgard („Od współpracy do wrogości – wzajemne relacje grupy »Dziś i jutro« ze środowiskiem »Tygodnika Powszechnego« i »Znaku« w latach 1945–1956”) utrzymuje, że do 1956 r. istniała między tymi środowiskami przyjazna „koegzystencja”, zaś PAX przejmując „Tygodnik Powszechny” pismo po prostu uratował i chciał kontynuacji, zapraszając do współpracy dawnych redaktorów (nie wspomina, że bez Turowicza i Stommy), tyle że oni nie chcieli. Autor w znacznej mierze oparł się na wspomnieniach Jana Dobraczyńskiego, nie wspominając słowem, że Jacek Woźniakowski, ważny uczestnik tamtych wydarzeń, w artykule „Przeciw kłamstwu. Fakty o rozwiązaniu »Tygodnika Powszechnego«” („Pisma wybrane”, tom 3, s. 120) dementuje przekłamania w tychże wspomnieniach. We wszystkich zresztą artykułach o PAX-ie pobrzmiewa nuta apologetyczna. Dziwnym pomysłem było zamieszczenie tekstu Filipa Przytulskiego, w którym autor przytacza (horrendalne!) cytaty z publicystyki Tadeusza Mazowieckiego z lat 1947–1955. Wiadomo, że taki rozdział w życiu Mazowieckiego był, on sam go nie ukrywał i rozmawia o nim z Kazimierzem Wóycickim (s. 24). Nie wiem, czemu miało służyć drastyczne odświeżanie tego, od czego sam zainteresowany się odciął i daleko odszedł.

Jest też w opowieściach o „Tygodniku Powszechnym” sporo tez, delikatnie mówiąc, dyskusyjnych. Czas cenzury minął, obowiązuje nas zasada wolności słowa, każdemu wolno prezentować własne interpretacje wydarzeń. Nieco jednak zaskoczył mnie patronat medialny nad książką z tymi tekstami „Tygodnika”, „Znaku” i warszawskiego KIK-u. Zapytani o to zainteresowani nie mogli znaleźć potwierdzenia udzielenia takiego patronatu. Owszem, „Tygodnik” udzielił patronatu konferencji, której książka prawdopodobnie jest owocem, choć nie ma o tym wzmianki. Nie ma też indeksu nazwisk!

W obszernej bibliografii są pozycje takie jak tom 3. „Pism wybranych” Jacka Woźniakowskiego (bez podania tytułu tekstu – może chodzi o wyżej cytowany?) i ważna książka Andrzeja Micewskiego o Znaku i PAX-ie „Współrządzić czy nie kłamać?”. I choć zabrakło odwołania się do nich, nawet polemicznego, w artykułach traktujących o sprawach „Tygodnika” i PAX-u, można mieć nadzieję, że krytyczny czytelnik sięgnie po te pozycje, by wysłuchać altera pars, drugiej strony.

Nie zamierzam z okazji ukazania się tomu „Sensus catholicus” wzniecać dawnych sporów. Nie chcę, by przesłoniły one fakt, że przygotowanie tej książki było przedsięwzięciem odważnym i pożytecznym. Artykuły nie ograniczają się do politycznego aspektu istnienia środowisk katolickich w PRL-u, wchodzą w sferę idei, przekonań religijnych, wiary. To były czasy ciekawe. Katolicy w totalitarnym, z zamierzenia ateistycznym państwie trwają, choć często głęboko poróżnieni, obserwują Sobór Watykański II i przyjmują jego postanowienia. Zachowują katolicką tożsamość, by ostatecznie wyjść zwycięsko z jednej próby i stanąć przed następną, której na imię wolność. ©℗

Sensus catholicus. „Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśli. Studia i szkice redakcja naukowa”, Radosław Ptaszyński Tomasz Sikorski. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014.