Białystok: konspiracja i powstanie

Białystok był stolicą tzw. Okręgu Białystok, włączonego do Rzeszy w lipcu 1941 r.

11.04.2013

Czyta się kilka minut

Likwidacja getta w Białymstoku, 16 sierpnia 1943 r. / Fot. W zbiorach ŻIH
Likwidacja getta w Białymstoku, 16 sierpnia 1943 r. / Fot. W zbiorach ŻIH

W tutejszym getcie początkowo przebywało 45 tys. Żydów, a gdy w lutym 1943 r. skończyła się akcja wysiedleńcza, zostało 30 tys. Przewodniczący Judenratu Efraim Barasz był przekonany, że praca na rzecz Wehrmachtu stanowi gwarancję przetrwania.

W getcie istniała już wtedy konspiracja. Na początku 1942 r. przybyła z Wilna łączniczka Chajka Grossman z Haszomer Hacair, informując o powstaniu Zjednoczonej Organizacji Partyzanckiej. Ale tutejsi komuniści, współpracujący ze „stroną aryjską”, odnieśli się sceptycznie do tworzenia wspólnej organizacji z syjonistami. Ostatecznie do założonej w sierpniu 1942 r. pod ich egidą organizacji (Blok A) weszły Haszomer Hacair i kilku członków Bundu.

Sytuacja zmieniła się w listopadzie 1942, z chwilą przybycia Mordechaja Tenenbauma z Dror, który wcześniej uczestniczył w tworzeniu ŻOB-u w getcie warszawskim. W styczniu 1943 r. pod jego kierownictwem powstał Blok B, skupiający członków Drora, Hanoar Hacijoni, Haszomer Hacair, Betaru i młodzieżówki Bundu. Rozważano, czy zostać w getcie, czy też uciekać od razu do lasu, by prowadzić działalność partyzancką.

W kwietniu Tenenbaum wystosował list do polskiej konspiracji, w którym powołując się na porozumienie zawarte między ŻOB-em i AK w Warszawie, domagał się nawiązania stosunków z gettem białostockim. Prosząc o broń, pisał: „Zwracamy się do was, do przedstawicieli Wolnej Polski jako obywatele Rzeczpospolitej”. Do dyspozycji stawiał „maksimum tego, co jeszcze w getcie (...) zostało”. Oferta została odrzucona z powodu podejrzewania Żydów o sympatie prokomunistyczne. Zjednoczenie obu Bloków dokonało się w lipcu pod komendą Tenenbauma; zastępcą został komunista Daniel Moszkowicz. Organizacja liczyła ok. 200 członków; mieli kilkanaście karabinów, pistolety i granaty własnej produkcji.

Mając w pamięci Powstanie w Getcie Warszawskim i chcąc uchronić majątek swoich firm, w Białymstoku Niemcy poczynili poważne przygotowania, a plan zniszczenia getta trzymali w tajemnicy. Nocą z 15 na 16 sierpnia 1943 r. getto otoczył pierścień SS i formacji pomocniczych, dowodzonych przez przysłanych z Lublina „niemieckich specjalistów”. W przeciwieństwie do Warszawy, ludność getta nie zdawała sobie sprawy z istnienia podziemia, nie przygotowano schronów. Tenenbaum zakładał, że część mieszkańców przyłączy się do bojowców i z ich pomocą uda się przebić drogę ucieczki. W tym celu rozpowszechniono manifest wzywający do oporu.

Ale nadzieje okazały się płonne, na apel odpowiedzieli nieliczni. Akcja powstańców zaczęła się o 9.30 przy ul. Smolnej na granicy getta, lecz z powodu wyczerpania amunicji skończyła się niepowodzeniem. W getcie wybuchły pożary. Wkrótce w bunkrze przy ul. Chmielnej 7 odkryto kilkudziesięciu konspiratorów i rozstrzelano. Niewielkie starcia trwały jeszcze kilka dni w różnych punktach getta. 20 sierpnia Tenenbaum i Moszkowicz popełnili samobójstwo. Ludność getta wywieziono w ciągu kilku dni do Treblinki, na Majdanek i do obozów pracy na Lubelszczyźnie, gdzie zginęli w listopadzie 1943 r. w operacji „Erntefest”.

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]

Artykuł pochodzi z numeru TP 16/2013