Pektorał i gwiazdy

Pektorał to kawałek materiału z kołnierzykiem i koloratką zakładany pod marynarkę i zastępujący księżowską koszulę. Trzeba to wiedzieć, by móc docenić anegdotę opowiedzianą przez ks. Michała Hellera w wykładzie przesłanym na konferencję „Kościół św. Jana Pawła II – niepodległość ducha” zorganizowaną 9 października w warszawskiej siedzibie episkopatu. Wybitny kosmolog wspomina, że podczas jednego z pierwszych letnich konwersatoriów Wojtyły z polskimi naukowcami w Castel Gandolfo dyskutowano o stosunku świata nauki do świata religii. Ponieważ jako ksiądz i naukowiec Heller egzystencjalnie doświadczał „rozejścia się” obu światów, postanowił to obrazowo ukazać. Pożyczył od astronomów z Watykańskiego Obserwatorium T-shirt z nadrukiem wykresu Hertzsprunga-Russella przedstawiającego ewolucję gwiazd. Przed wystąpieniem ubrał tę koszulkę pod pektorał i marynarkę.

„Do swojego odczytu wplotłem wątek o dwu światach i dwu różnych mentalnościach – opowiada ks. Heller. – W odpowiednim momencie powiedziałem, że sam jestem rozdarty pomiędzy te dwa światy. Gdy w Tarnowie wykładam w Seminarium Duchownym, mówię i myślę jak inni seminaryjni wykładowcy. Natomiast gdy jestem w Krakowie w Obserwatorium Astronomicznym lub na naukowym seminarium, myślę i mówię jak inni tam obecni. Ale w pociągu między Tarnowem i Krakowem, gdzieś w połowie drogi, koło Bochni, muszę się przeobrazić”. Pektorał da się szybko ściągnąć: efekt był piorunujący!

Dwa światy

W wykładzie „Nowa ewangelizacja a świat nauki” ks. Michał Heller zastanawia się, jak sytuacja wygląda dzisiaj, i konkluduje, że rozdźwięk między światem nauki a światem religii właściwie się tylko pogłębił. O ile dawniej symbolami napięcia były sprawy Galileusza i Darwina, o tyle dziś dochodzi jeszcze – jak przewiduje kosmolog – nowa „sprawa duszy i nauk neurokognitywnych”. Dlatego Kościołowi coraz trudniej jest ewangelizować środowisko naukowców. „Trzeba sobie jasno powiedzieć, metody nowej ewangelizacji, tak jak są obecnie praktykowane, »rozmijają się« ze światem nauki” – stwierdza ks. Heller.

Jego zdaniem nie pomogły „doraźne inicjatywy” Jana Pawła II, jak encyklika „Fides et ratio” czy rehabilitacja Galileusza. „Potrzebne są działania długofalowe i sięgające podstaw, by wyhamować i stopniowo odwracać procesy narastające od stuleci”. Tarnowski uczony ma tu przede wszystkim na myśli konieczność inwestowania Kościoła w „ludzi pomostowych”, czyli kształcenie księży, którzy jednocześnie zawodowo zajmowaliby się naukami przyrodniczymi.

Ale problem z ewangelizacją – zdaniem ks. Hellera – nie ogranicza się do środowiska naukowców. On rozlewa się na całą społeczność, gdyż to naukowcy dostarczają najważniejszych cegiełek do budowania popularnej wizji świata, którą coraz trudniej jest godzić z tradycyjną wizją religijną. Ks. Heller przekonuje, że aktualne jest stwierdzenie: „jaki dzisiaj jest świat nauki, taka jutro będzie reszta świata”.

Widać to wyraźnie w szkole, gdzie młodzież szybko „wyzwala się” spod wpływu lekcji religii. „Nasza katecheza – zauważa Heller – nie wytrzymuje konkurencji z tym, czego młodzież uczy się na innych lekcjach i z czym spotyka się potem na wyższych studiach”.

To pociąga dalsze mocne wnioski: zasypywanie przepaści między religijnym a współczesnym obrazem świata wymaga „twórczego fermentu w teologii i w ogóle w myśli katolickiej”. A on z kolei domaga się „reformy seminariów duchownych i wydziałów teologicznych”, ostatecznie zaś „istotnie nowej teologii i filozofii – takich, które potrafiłyby wkomponować się w sposób myślenia współczesnej nauki” – konkluduje uczony i jest to najważniejsze przesłanie jego wykładu. Czy ma ono szanse się spełnić?

Rewolucji nie będzie

Była taka szansa (przynajmniej jeśli chodzi o reformę seminariów), ale nie została ona podjęta. Pod koniec zeszłego roku episkopat zatwierdził „Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia”, czyli nowy program kształcenia kleryków. Jego autorzy wskazywany przez ks. Hellera problem rozejścia się „dwóch światów” zauważają, ale nie traktują go priorytetowo. Ma on zostać omówiony jako jeden z wielu tematów podczas tradycyjnego, 30-godzinnego wykładu z metodologii nauki.

Podejście do nauki (akcentowanie wielości nauk i ich metod, które ma pomóc „rozbrajać” nauki przyrodnicze) oraz język (konieczność przezwyciężania „właściwego współczesnej szkole scjentyzmu”) zdradza, że „Ratio institutionis” wciąż tkwi w siatce pojęciowej wypracowanej w latach 70., w dawno już przezwyciężonym sporze z neopozytywizmem. Tymczasem w uniwersytetach na Zachodzie w ostatnich latach pojawił się nowy akademicki przedmiot interdyscyplinarny, zajmujący się wprost zagadnieniami, o których mówi Heller: „nauka i religia”. On zapewne lepiej przygotowałby kleryków z polskich seminariów do spotkania z kulturą, na którą coraz większy wpływ ma współczesna nauka. ©℗