Do przyjaciół patriotów

Nienawiść i przemoc wobec obcych mają dziś w Polsce charakter systemowy, a nie incydentalny. Wielu z was chciałoby wierzyć, że to robią jacyś „oni” – inni, margines, chuligani. Ale to robicie wy. Także 11 listopada.

06.11.2017

Czyta się kilka minut

Rocznica powstania warszawskiego na placu Krasińskich. Manifestacja ONR i Młodzieży Wszechpolskiej, Warszawa,  1 sierpnia 2017 r. / WOJCIECH KRYŃSKI / FORUM
Rocznica powstania warszawskiego na placu Krasińskich. Manifestacja ONR i Młodzieży Wszechpolskiej, Warszawa, 1 sierpnia 2017 r. / WOJCIECH KRYŃSKI / FORUM

Mówicie o sobie, że jesteście patriotami. Ja też jestem. Tak mi się przynajmniej wydaje. Pozwólcie, że na początek opowiem, jak się o tym dowiedziałem.

Przyznam, że dawniej nie myślałem o sobie w ten sposób, a swój patriotyzm uświadomiłem sobie stosunkowo niedawno. Nie podczas mszy za ojczyznę ani nawet nie w trakcie lektury „Reduty Ordona”. Odnalazłem go nagle daleko od domu, na stażu podoktorskim w USA. W moim zespole, oprócz kierownika Amerykanina, była dwójka Chińczyków, Hinduska i Kolumbijka. W przerwach na lunch i podczas nieformalnych spotkań całymi godzinami przerzucaliśmy się ciekawostkami na temat życia codziennego albo informacjami o historii i polityce. Jednego dnia opowiadałem o polskich obyczajach weselnych, innego – wyjaśniałem specyfikę mesjanizmu. Oczywiście z równym zainteresowaniem słuchałem o meandrach historii subkontynentu indyjskiego albo zawiłej topografii kolumbijskich miast. Podjąłem nawet niezbyt udaną próbę opanowania podstaw dialektu mandaryńskiego.

W wielokulturowym miasteczku akademickim, w którym każdy ubierał się inaczej, mówił własnym językiem i celebrował odmienne święta, polskość objawiła mi się w zupełnie innym świetle. Była czymś wyróżniającym, niezwykle kolorowym, czasem pełnym tragizmu, czasem zabawnym. Ale przede wszystkim była czymś, z czego naprawdę byłem dumny.

Duma

Po powrocie do Warszawy bardzo chciałem zachować coś z tego doświadczenia. Nie tylko spotykać ludzi innych narodowości i kultur, ale też spojrzeć na Polskę ich oczyma. Dlatego ­zacząłem ­prowadzić ­ogólnouniwersyteckie zajęcia dla obcokrajowców – wprowadzenie do naszej kultury, historii i polityki. Na jednym wykładzie opowiadam o powstaniach narodowych, na innym – o Rzeczypospolitej szlacheckiej albo komunistycznych represjach. Nie zawsze jest śmiertelnie poważnie. Lepimy pierogi, tańczymy poloneza, robimy nawet symulowane wybory parlamentarne. W zeszłym roku, głosami studentów z Bliskiego i Dalekiego Wschodu deklarujących przywiązanie do tradycyjnych wartości, PiS o włos pokonał partię Razem wspieraną przez Europejczyków z Erasmusa i gości z Ameryki Południowej.

Myślę o tych wykładach jako o budowaniu na świecie armii uśpionych agentów Polski. Ci młodzi ludzie przyjechali tu studiować ekonomię, psychologię albo chemię. Po semestrze, roku albo trzech latach wrócą do siebie (choć, oczywiście, będę się przechwalał każdą i każdym, który postanowi tu zostać!). Zaczną robić karierę i układać sobie życie gdzieś w odległym zakątku globu. A potem, może po latach, przebudzi się w nich Polska. Będą się zastanawiać, na jaki nowy rynek wejść ze swoim biznesem albo dokąd wyjechać w podróż poślubną. Usłyszą, że ich kongresmeni czy senatorzy debatują właśnie nad polityką europejską. I wtedy właśnie, mam nadzieję, przypomną sobie nasze spotkania – pierogi, poloneza, powstania narodowe i te wszystkie partie o dziwnych skrótach. Polska będzie dla nich czymś bliskim, zrozumiałym, miejscem, w którym czują się pewnie.

Wstyd

Tłumacząc potrzebę „wstawania z kolan” i „narodowego przebudzenia”, często mówicie o „pedagogice wstydu”. Że niby „oni” wbijają nas w kompleksy, każą ciągle przepraszać, wmawiają niższość. Ale ja jeszcze do niedawna nie wstydziłem się Polski. Nawet kiedy ze studentami z Ukrainy albo Litwy omawiałem trudne wzajemne stosunki w XVII czy XX stuleciu; nawet kiedy mówiłem o Jedwabnem albo o marcu 1968 r. Owszem, czułem się członkiem wspólnoty, która – jak pewnie większość współczesnych narodów – ma za co przepraszać. Ale jednocześnie miałem nadzieję, że we mnie – i w dziesiątkach takich jak ja, których co dzień mijali na uniwersyteckim kampusie – ci zagraniczni studenci zobaczyli Polskę życzliwą i otwartą. Polskę, która potrafi na swoją historię spojrzeć oczyma innego, wysłuchać, czasem przyznać się do błędu. Oto nowoczesny naród pozbawiony kompleksów, który traktuje pozostałe po partnersku i z podniesioną głową patrzy w przyszłość.

Wiecie, kiedy poczułem wstyd? Kiedy dwa lata temu, przed 11 listopada zaniepokojeni studenci pytali mnie, co znaczy hasło Marszu Niepodległości. Pamiętacie jeszcze, jaki napis umieściliście na tysiącach plakatów, które szpeciły Warszawę? „Polska dla Polaków. Polacy dla Polski”.

Wiecie, co czułem, kiedy ci młodzi ludzie, których starałem się zafascynować naszym krajem, pytali mnie, czy nie są tu już mile widziani? Czy są bezpieczni? Spróbujcie wyobrazić sobie, jaką miałem minę, kiedy dowiedziałem się, że niektórzy z uczestników moich zajęć dostali maile od swoich ambasad i uniwersytetów, mówiące o ryzyku, z jakim wiąże się wychodzenie z domu, a nawet przebywanie w Warszawie 11 listopada.

Patriotyzm nienawiści

Żebyśmy się dobrze zrozumieli. Wiem, że na Marsz Niepodległości przychodzą też rodziny z dziećmi czy sędziwi weterani podziemia niepodległościowego. Słyszałem to od was tysiące razy. Ale ja nie mówię o grupie zadymiarzy, na których co roku skupia się uwaga mediów, tylko o oficjalnym haśle, pod którym Marsz organizowano.


Czytaj także: Jan Ołdakowski, dyrektor Muzeum Powstania Warszawskiego: Celebracja pokoju nam nie wychodzi


Nienawiść do różnie definiowanych obcych i przemoc wobec nich ma dziś w Polsce charakter systemowy, a nie incydentalny. Wydaje mi się ważne, żeby to powiedzieć. Być może wielu z was chciałoby wierzyć, że to zawsze robią jacyś „oni” – inni, margines, chuligani. Sam chciałbym tak myśleć. Ale to robicie wy. Wy, którzy maszerujecie i którzy przymykacie oko, usprawiedliwiacie; wy, którzy patriotyzm nienawiści eksploatujecie marketingowo i politycznie. Współwinni jesteście także wtedy, gdy wygłaszacie apele o szacunek dla narodowych symboli tam, gdzie niezbędny jest głos bezwarunkowego potępienia dla przemocy. Półśrodki w tym przypadku tylko osłabiają czujność.

Może powiecie – często to słyszę – że to nie nienawiść, tylko ostrożność. Albo ordo caritatis – reguła „porządku miłosierdzia”, która nakazuje bardziej miłować członka swej rodziny, osobę tej samej wiary czy narodowości. To też ­nieprawda. Nienawiść i przemoc, nawet jeżeli ukryte pod frazesami, znajdują się w samym sercu waszego patriotyzmu. Jest on skażony nienawiścią, bo w punkcie wyjścia Polskę zdefiniowaliście jako coś, co inni chcą zabrać, zniszczyć, podeptać.

Oto dlaczego wasz patriotyzm jest odmienny od mojego. Wy chcecie Polskę ogrodzić, otoczyć fosą, schować pod korcem. Nie potraficie myśleć o niej jako o czymś, co się rozwija, współtworzy, buduje. Wasz kraj, wasz naród, wasza tożsamość są dla was czymś, czego trzeba nieustannie bronić. Może więc tak naprawdę wcale nie kochacie Polski? Nie potraficie jej pokochać. Umiecie tylko strzec jej i nienawidzić innych za to, że – jak wam się wydaje – chcą wam ją odebrać. Przypominacie Golluma z „Władcy Pierścieni”. „Mój, ­ssssskarbie, tylko mój!”.

Dla mnie Polska też jest skarbem. Opowiadam o niej jak o osobie, którą kocham i podziwiam, jak o ulubionym filmie, który każdy powinien zobaczyć. Ale to nie koniec! Polska to nie jest coś zastanego i danego. To zadanie. Chciałbym, żeby była jeszcze lepsza i dokładam wszelkich starań, żeby się tak stało. Doskonałym sposobem wydaje mi się budowanie na świecie wspólnoty sojuszników, którzy Polskę znają, rozumieją i kochają. Bo – i na tym także polega różnica – głęboko wierzę, że „obcy” też może Polskę pokochać.

Spróbujcie postawić się na moim miejscu. Wyobraźcie sobie, że to wy co tydzień stajecie za katedrą i do pełnej sali mówicie o Polsce. Co byście czuli po każdej wiadomości o pobiciu kogoś za kolor skóry, po każdej informacji o ataku na rozmawiających w obcym języku, po każdym wiecu, na którym wznoszono rasistowskie i ksenofobiczne okrzyki? I znów: wiem, że to pewnie nie wy bijecie, może nawet nie wy krzyczycie. Ale to wy zakładacie albo sprzedajecie koszulki, na których wrogom ojczyzny życzy się śmierci. To wy lubicie takie profile na Facebooku. To wy sprowadzacie całą historię Polski do etniczno-niepodległościowych klisz. To wy przyzwalacie na rozkwit rasizmu „w obronie przed muzułmańską inwazją” albo „w ramach zwierania szeregów w walce z lewicowo-liberalnym układem”.

Nie obchodzi mnie, czy naprawdę w to wierzycie, czy to raczej rezultat chłodnych politycznych kalkulacji. Przez was czuję narastającą od miesięcy gorycz i wstyd. Czuję wściekłość, widząc, jak depczecie coś, na co przez lata pracowałem. Czuję bezsilność, bo zabraliście mi patriotyzm – moją miłość do Polski i pasję opowiadania o niej – i zmieniliście w coś dla mnie obrzydliwego.

Chciałbym was zrozumieć

Wiem, że maszerujecie i krzyczycie także dlatego, że przez dwa stulecia nie było w Polsce innych sposobów wyrażania patriotyzmu. Nasza kultura narodowa kształtowała się w warunkach braku niepodległości i że do dziś odczuwamy tego skutki. Wydaje mi się, że wy odczuwacie szczególnie głęboko. Ugrzęźliście gdzieś między XIX wiekiem, powstaniem warszawskim a Solidarnością. Dla was niepodległość to nie jest kwestia historii. Wam wciąż się wydaje, że jest zagrożona, że ktoś na nią dybie, że chce nas jej pozbawić. Albo że w ogóle jej nie ma. Że żyjemy w niewoli, w matriksie, pod kontrolą jakichś nowych zaborców. Dlatego uwielbiacie fantazjować na temat wroga.

Przeglądam wasze hasła: skandowane na marszach, wypisane w mediach społecznościowych, powielone na koszulkach. Jak mało tu miejsca na konkretne propozycje dotyczące ojczyzny! Choć nazywacie się patriotami, o Polsce w gruncie rzeczy niewiele macie do powiedzenia. Historię sprowadzacie do kilku bitew i powstań, kulturę – do folkowego wzorku i marnej jakości piosenek o bohaterach. To dlatego bardziej niż Polska interesują was muzułmanie, Rosjanie, Niemcy, Żydzi albo wielkie korporacje.

Z tego samego powodu uciekacie w historię. To nie jest miłość i zainteresowanie. To unik, związany z brakiem pomysłów na teraźniejszość i przyszłość. Nawet kiedy o teraźniejszości mówicie, widzicie ją tylko przez pryzmat historycznych analogii. Posłuchajcie, jak tegoroczny Marsz Niepodległości zapowiada główny organizator, Robert Bąkiewicz: „W czasie upadku obyczajów, w czasie dyktatury poprawności politycznej, w czasie bezpardonowej walki z Bogiem, w czasie utopii ogarniającej całą Europę – My Polacy chcemy odwołać się do wartości, które są fundamentem naszej tożsamości, naszego narodu, rdzeniem Europy i rdzeniem będącej w dalekiej destrukcji cywilizacji łacińskiej. Dzisiaj chcemy iść jak nasi przodkowie pod Wiedniem, jak w walce z nawałą bolszewicką w 1920 roku”.

 

Chcecie powtarzać odsiecz wiedeńską, bitwę warszawską albo być nowymi żołnierzami wyklętymi. W waszym panteonie jest miejsce tylko dla postaci historycznych albo bezczasowych alegorii. A dookoła rozciąga się bezkresny ocean jakichś przerażających, niedokładnie określonych zagrożeń: lewacy, muzułmanie, ateiści... Gdzie w tym wszystkim są współczesne ideały polskości? Warte naśladowania wzorce osobowe? Nie interesuje was budowanie kultury, którą podbijemy serca Amerykanów, ani wynalazków, którymi zalejemy Niemców. Na dobrą sprawę nie interesuje was nawet budowanie armii, którą pokonalibyśmy Rosjan.

Dlatego Polska nie jest dla was prawdziwą wartością, lecz raczej czarną dziurą, czymś, czego nie potrafilibyście nawet zdefiniować. To właśnie nieobecność Polski umieszczacie w centrum swojego systemu wartości po to, by nieustannie bronić jej przed wrogami. Nie chcecie robić jakiegokolwiek użytku z niepodległości – interesuje was tylko wieczne odtwarzanie fantazji na temat walki o nią. Wcale nie wspieracie grup rekonstrukcyjnych – sami jesteście grupą rekonstrukcyjną.

Bóg

W ten sam, instrumentalny sposób traktujecie wiarę. Tegoroczny marsz odbywa się pod hasłem „My chcemy Boga”. „Pewnie chciałbyś wiedzieć, dlaczego w tym roku odwołaliśmy się do Absolutu?” – pytacie na oficjalnym koncie twitterowym Marszu Niepodległości. I odpowiadacie plakatem: „Nie chcesz Boga – będziesz mieć Allaha”. Tak jak Polska, Bóg nie posiada dla was żadnych konkretnych, pozytywnych cech. Jest tylko wypełniaczem, bez którego – jak wam się wydaje – w Polsce pojawiłaby się niebezpieczna pustka, w którą natychmiast wsączyłaby się Obcość. Modlitwa, nawet modlitwa o pokój, która w bliźnim dostrzega tylko potencjalnego wroga, jest na wskroś niechrześcijańska. Różaniec odmawiany przeciw komuś – z lęku, z poczucia pogardy – staje się drutem kolczastym, którym otaczamy Polskę.

Patriotyzm oparty na poczuciu wyższości, na nienawiści, przemocy, choćby nieufności jest nie do pogodzenia z przekazem Ewangelii. Na tych łamach musi to wybrzmieć szczególnie wyraźnie. ­Niestety, głos Kościoła w tej kwestii jest zbyt cichy. Kiedy radykalni narodowcy mają swoich kapelanów, kiedy wydarzeniom otwarcie propagującym nienawiść ­towarzyszą msze, cały Kościół staje się współwinny zgorszenia. Nawet ten, kto nie popiera, a milczy. Nawet ten, kto potępia, a nie dość głośno swe potępienie wyraża.

To nie fala „liberalizmu”, „lewactwa” i „ateizmu” importowanego z Europy sprawia, że w wielu miejscach coraz trudniej przyznać się do katolicyzmu, tylko to, co się dziś pod sztandarami Boga wyprawia. Tak samo jak „patriotyzm” i „ojczyznę”, słowa „Bóg”, „wiara” i „Kościół” odbierają nam ci, którzy z nauczaniem Jezusa nie mają wiele wspólnego.

Ofiary

Patriotyzm daje wam silne poczucie wspólnoty, którą celebrujecie w zbiorowych rytuałach. Daje wam też wrogów, a nic tak nie jednoczy jak wspólny wróg. Oglądam nagranie z niedawnego przemarszu ONR przez Warszawę. Przyglądam się waszym twarzom i staram się zrozumieć, co czujecie, kiedy tak maszerujecie, skandując hasła, które w gruncie rzeczy nie znaczą zupełnie nic. „Idą biali wojownicy”, „Młodzi, aktywni, radykalni”, „Od Pomorza aż do Śląska naszym celem Wielka Polska”. Może po prostu celebrujecie to, że jesteście razem? Upajacie się poczuciem siły, synchronizacją tłumu.

Powtórzę: patriotyzm, z którym się utożsamiam, to miłość do ojczyzny, która jest twórcza i płodna. Kiedy słucham waszych haseł i patrzę na wasz przemarsz, widzę w tym jałowość.

Potrafię na was spojrzeć także jak na ofiary. Nie tylko własnego lęku. Często również sytuacji ekonomicznej, która może wielu z was wepchnęła w poczucie wykluczenia i niespełnienia (choć zarazem wiem, że są wśród was przedstawiciele wszystkich klas społecznych). Jesteście też ofiarami systemu edukacji, w którym przez 12 lat Polskę przedstawia się głównie jako zagrożoną, oblężoną i zniewoloną. I ofiarami cynicznych polityków, którzy zamiast proponować pozytywny program, wykorzystują wasz entuzjazm, strasząc muzułmańską inwazją albo podstawiając pod obraz wroga przeciwników z konkurencyjnych partii. Żeruje na was także coraz potężniejszy „biznes patriotyczny”, który wmawia wam, że musicie być jak Jan III Sobieski i żołnierze wyklęci po to, żeby sprzedawać wam koszulki z ich podobiznami, czasopisma, książki, seriale, płyty i kubki na kawę. W ten sposób nakręca się polityczno-marketingowa spirala rocznic, dotacji i żenujących sponsoringów, która uczy was tego patriotyzmu, i utwierdza w nim.

Robicie to źle

Zauważcie, że gdy mówię o was, słowa „patriotyzm” nie ujmuję w cudzysłów. Nie staram się też zastąpić go jakimś innym – „nacjonalizmem”, „szowinizmem”, „faszyzmem”. Chociaż moje rozumienie patriotyzmu bardzo różni się od waszego, nie chcę odmawiać wam tego miana ani twierdzić, że używacie go bezprawnie. Zdaję sobie sprawę z tego, jak elastyczny (a przez to delikatny) jest język. Słowa stają się tym, co z nich uczynimy. I jeżeli nawet dziś definicja słownikowa bliższa jest mojemu patriotyzmowi, to wcale nie wykluczam, że za rok, dwa albo dziesięć „patriotyzm” to będą tylko pełne nienawiści hasła, koszulki, gadżety i pozbawiony głębszej wiedzy kult żołnierzy wyklętych.

Zresztą, przyznaję wam w tej walce przewagę. Już dziś wiele osób, które znam i szanuję, niechętnie używa tego słowa. Boją się, że określając się jako patrioci, niechcący podpiszą się pod tym, co robicie. To kolejny wstyd, który przełykam z goryczą. Odebraliście słowo „patriotyzm” mnie i takim jak ja. Tym, którzy kochają Polskę poznawać i dzielić się swoją fascynacją, tym, którzy chcą ją rozwijać i na jej rzecz pracować.

Nie pójdę przerzucać się z wami brukiem i obelgami, nie założę koszulki z napisem „śmierć prawdziwym wrogom ojczyzny, tym, przez których z Polski uciekają moi zagraniczni studenci”. Nie zrobię tego nie tylko dlatego, że niecelnie rzucam, a moje hasło na koszulkę jest co najmniej równie beznadziejne jak nieaktualizowana od roku strona internetowa Marszu Niepodległości (sekcja „Aktualności”, stan na 3 listopada). Nie pójdę, bo nigdy nie czułem i wciąż nie czuję do was nienawiści. Nie chcę was zniszczyć, nie życzę wam śmierci.

Tak naprawdę to chciałbym kiedyś dla was poprowadzić taki wykład. Żebyście zobaczyli, jaka piękna i ciekawa jest nasza historia i kultura. Żebyście dostrzegli potencjał tego kraju i zrozumieli, że wcale nie musimy się bać wszystkich dookoła. Może pewnego dnia też nauczylibyście się kochać Polskę i poczuli chęć, by komuś o niej opowiedzieć. ©

Dziękujemy, że nas czytasz!

Wykupienie dostępu pozwoli Ci czytać artykuły wysokiej jakości i wspierać niezależne dziennikarstwo w wymagających dla wydawców czasach. Rośnij z nami! Pełna oferta →

Dostęp 10/10

  • 10 dni dostępu - poznaj nas
  • Natychmiastowy dostęp
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
10,00 zł

Dostęp kwartalny

Kwartalny dostęp do TygodnikPowszechny.pl
  • Natychmiastowy dostęp
  • 92 dni dostępu = aż 13 numerów Tygodnika
  • Ogromne archiwum
  • Zapamiętaj i czytaj później
  • Autorskie newslettery premium
  • Także w formatach PDF, EPUB i MOBI
89,90 zł
© Wszelkie prawa w tym prawa autorów i wydawcy zastrzeżone. Jakiekolwiek dalsze rozpowszechnianie artykułów i innych części czasopisma bez zgody wydawcy zabronione [nota wydawnicza]. Jeśli na końcu artykułu znajduje się znak ℗, wówczas istnieje możliwość przedruku po zakupieniu licencji od Wydawcy [kontakt z Wydawcą]
Semiotyk kultury, doktor habilitowany. Zajmuje się mitologią współczesną, pamięcią zbiorową i kulturą popularną, pracuje w Instytucie Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Prowadzi bloga mitologiawspolczesna.pl. Autor książek Mitologia współczesna… więcej

Artykuł pochodzi z numeru Nr 46/2017